Substytucja

Ostatni mechanizm obronny, który rozpatrzymy, jest mechanizmem najlepiej spełniającym swoją funkcję, polegającą na rozwiązywaniu problemów, które stają niekiedy przed człowiekiem, i redukowaniu jego -napięć bez ujawniania mu (lub światu) motywów czy skłonności, które on lub jogo kultura potępia. Jest to mechanizm substytucji (substitution), dzięki któremu cele nieapro- bowane są zastępowane aprobowanymi, a zamiast działań skazanych na niepowodzenie podejmuje się inne, które mogą zakończyć się sukcesem.

Substytucję dzieli się czasami na dwie formy: sublimację i kompensację. Obie nie są w pełni poznane, lecz reprezentują znane i ważne rodzaje zachowania. Sublimacja jest procesem, dzięki któremu motywy nie uznawane społecznie znajdują swój wyraz w formie społecznie akceptowanej. Pragnienienie zaspokojenia seksualnego, jeśli zostanie sfrustrowane, może ulec sublimacji, znajdując ujście w pisaniu listów miłosnych, poezji lub malarstwie. Według teorii psychoanalitycznej, przy sublimacji impulsu seksualnego energia pierwotnego impulsu wyraża się w inny sposób. Te formy ekspresji są zamaskowane, jednakże dają ujście pierwotnemu impulsowi, dlatego też skuteczna sublimacja redukuje napięcie i prowadzi do zachowania dającego zaspokojenie. Jest to teoria, która spotkała się z krytyką. Badania, przeprowadzone nad 40 dorosłymi mężczyznami sugerują, że sublimacja popędu płciowego rzadko jest w pełni skuteczna i chociaż normalne sposoby zaspokojenia popędu płciowego mogą nie być stosowane, zwykle występują pewne formy szczątkowej ekspresji seksualnej (Taylor, 1933). Niezależnie od tego, czy bezpośrednia sublimacja zachodzi czy nie, gdy podstawowy popęd jest udaremniony, niewątpliwie pojawiają się czynności zastępcze. Można je nazwać próbami sublimacji i choć nie zawsze są w pełni skuteczne, służą do częściowej redukcji napięcia. Seksualne zachowanie zaspokaja również inne motywy niż te, które wpływają na stan napięcia w narządach seksualnych – motywy koncentrujące się wokół koleżeństwa,.zależności, potrzeby oparcia i opiekowania się kimś. Aktywność, która nie zaspokaja podstawowych potrzeb seksualnych, z powodzeniem może zaspokoić niektóre spośród tych powiązanych motywów'.

Racjonalność i irracjonalność w rozwiązywaniu problemów osobistych

Kompensacja jest to usilne dążenie do powetowania sobie niepowodzenia lub słabych wyników w jednej dziedzinie działania przez wybicie się w innej pokrewnej lub odmiennej dziedzinie. Chłopiec, któremu nie wiedzie się w sporcie, może kompensować to niepowodzenie nadmiernym przykładaniem się do nauki, co ma na celu pozyskanie uznania klasy. W tym przypadku całkowicie odmienna działalność kompensuje brak sprawności fizycznej.

Szczególna forma kompensacji zwana nadkompensacją (over compensation) występuje wtedy, gdy ktoś stara się zaprzeczyć swojej słabości, próbując się wybić w tej dziedzinie, w 'której jest najsłabszy. Słabość działa zatem jako bodziec do wybitnych osiągnięć. Na taką nadkompensację kładł wielki nacisk Alfred Adler, jeden z wczesnych zwolenników psychoanalizy, który zerwał z Freudem i stworzył własny system psychologii indywidualnej (Adler, 1917: Ansbacher i Ansbacher. 1956). O przykłady nie trudno. Dążący do władzy dyktatorzy ostatnich czasów byli przeważnie ludźmi niskiego wzrostu, mogącymi doświadczać uczucia fizycznej bezsilności, które nadkompensowali walką o moc polityczną. Nadkompensacja jest energicznym i skutecznym (choć nie zawsze godnym pochwały) sposobem zwalczania słabości.

Człowiek jest zdolny rozwiązywać problemy w sposób racjonalny, tj. potrafi uczciwie postawić problem, rozważyć alternatywy stosownie do ich prawdopodobnych konsekwencji oraz podjąć działanie na podstawie wyników tych rozważań. Nasza znajomość mechanizmów obronnych mówi nam jednak, że w wielu przypadkach zachowanie, które zdaje się wypływać ze świadomego rozumowania, jest w rzeczywistości kierowane przez nieświadome motywy.